طبقات مفسراناز زمان نزول قرآن یعنی عصر رسول الله علم تفسیر از اولین اشتغالات مسلمانان بوده است، لكن تفسیر به عنوان یك علم مدون و منسجم از زمان امیرالمؤمنین حضرت علی ـ علیه السّلام ـ شروع گردید. و بزرگان این علم سلسله اسانید خود را به آن حضرت می‌رسانند. ۱ - تعریفعلم تفسیر همواره دارای متخصصان و محققانی بوده است كه در هر عصری به عنوان یك طبقه (افرادی كه تقریباً همزمان بوده یا دارای یك شیوه مشترك در تفسیر بوده‌اند) از آنها یاد می‌شود. البته در این میان پیامبر اسلام و ائمه اطهار ـ علیهم السلام ـ شأن دیگری داشته‌اند كه ما متعرض آن نمی‌شویم. [۲]
تفسیر المیزان، ج۱، ص ۴ به بعد و كتاب روشهای تفسیری نوشته آقای عمید زنجانی از ص ۴۷ به بعد استفاده شده می‌توانید برای اطلاع بیشتر به آنها مراجعه كنید.
۲ - پیشینه علم تفسیرعلم تفسیر از اولین اشتغالات مسلمانان بوده است، و از زمان نزول قرآن یعنی عصر رسول الله ـ صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ـ شروع شده است؛ لکن تفسیر به عنوان یک علم مدون و منسجم از زمان امیرالمؤمنین حضرت علی ـ علیه‌السّلام ـ شروع گردید. و بزرگان این علم سلسله اسانید خود را به آن حضرت می‌رسانند. این علم دارای متخصصان و محققانی بوده است که در هر عصری به عنوان یک طبقه (افرادی که تقریبا همزمان بوده یا دارای یک شیوه مشترک در تفسیر بوده‌اند) از آنها یاد می‌شود. البته در این میان پیامبر اسلام و ائمه اطهار ـ علیهم‌السّلام ـ شان دیگری داشته‌اند که قابل قیاس با دیگران نیست و در این مختصر به آن پرداخته نمی‌شود. ۳ - ضرورت طبقات مفسرانبا گسترش علم تفسیر و پدید آمدن اختلاف در شیوه‌های تفسیری، شناخت «طبقات مفسران» ضرورت یافت. از این روی در کنار علم تفسیر، دانش یا گرایشی در تفسیر بوجود آمد که طبقه بندی مفسران و جهت گیری‌های خاص هر یک از آنان درباره تفسیر قرآن و رابطه تاریخی هر طبقه با طبقات گذشته و شرح حال مفسران بزرگ در آن بررسی می‌شود. ۴ - تالیفات درباره طبقات مفسرانتالیفات فراوانی درباره طبقات مفسران وجود دارد. جلال الدین سیوطی نخستین کسی است که به این کار همت گماشت و توانست نام ۱۳۶ نفر از مفسران بزرگ را فهرست کند. شاید بتوان مهم‌ترین تالیف را در این باره کتاب طبقات المفسرین شمس الدین محمد بن علی بن احمد داودی (م ۹۴۵ ق) دانست. وی در این اثر حدود ۷۰۴ نفر از مفسران را نام برده است. ۵ - طبقه بندی مفسرانطبقه بندی مفسران بر اساس شیوه‌های تفسیری آنان به ویژه تفسیر ماثور، اندکی اختلاف نظر پدید آورده است؛ از این رو، در بررسی طبقات مفسران به دو مقوله « طبقات مفسران اهل سنت » و« طبقات مفسران شیعه » برمی خوریم. [۳]
عمیدزنجانی، عباسعلی، مبانی و روشهای تفسیرقرآن، ص۵۵.
[۴]
طباطبایی، محمد حسین، قرآن در اسلام، ص۷۲.
[۸]
جلالیان، حبیب الله، تاریخ تفسیر قرآن کریم، ص۱۹۸.
۶ - طبقه اولتعدادی از صحابه پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ بودند كه به جهات ادبی آیات قرآن و شأن نزول آنها می‌پرداختند. و گاهی هم از آیه‌ای به آیه دیگر استدلال می‌كردند؛ همچنان كه گاهی به روایات پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ تمسك می‌جستند، آنها بیشتر علوم خود را از پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ و علی ـ علیه السّلام ـ اخذ كردند از بزرگان این گروه می‌توان ابن عباس (كه از شاگردان علی ـ علیه السّلام ـ بود)، عبدالله بن مسعود، جابربن عبدالله انصاری، ابی بن کعب و عبدالله بن عمر را نام برد. ۷ - طبقه دوم (تابعین)در قرن اول و دوم افرادی بودن (كه راه طبقه اول را ادامه می‌دادند لكن تفسیر به وسیله روایات را زیادتر كردند، خصوصاً در قصه‌های قرآن و معارف مربوط به خلقت (ابتدا پیدایش آسمانها و زمین و دریاها و...) كه این موجب گردید تا بعضی از سخنان یهود در بین مسلمانان وارد شود. از بزرگان تفسیر در این دوره می‌توان از این افراد نام برد: مجاهد، قتاده، ابن ابی لیلی، شعبی، السدی، سعید بن جبیر (متوفی ۹۵ ه.ق) یحیی بن یعمر (كسی كه قرآن را نقطه‌گذاری كرد) طاووس بن کیسان یمانی، ابو صالح میزان بصری محمد بن سائب کلبی (متوفی ۱۴۶ ه.ق) جابر بن یزید جعفی (متوفی ۱۲۷ ه.ق). ۸ - طبقه سومجمعی از اصحاب ائمه ـ علیهم السلام ـ كه به تفسیر یا نوشتن در علم تفسیر شهرت دارند. از بزرگان این صحابه می‌توان این افراد را نام برد: ابو حمزه ثمالی (متوفای ۱۵۰) ابان بن تغلب (متوفای ۱۴۱ ه.ق) صاحب كتاب معانی القرآن و كتاب القرائات، ابوبصیر یحیی بن قاسم اسدی (متوفای ۱۴۸ ه.ق) دارای كتابی در تفسیر قرآن، حصیل بن مخارق (مؤلف كتابهای تفسیر القرآن، القرائات و جامع‌العلم) حسین‌بن سعید و علی بن اسباط از اصحاب امام رضا ـ علیه السّلام ـ . ۹ - طبقه چهارممفسران شیعه نزدیك به زمان ائمه كه احادیث راجع به تفسیر را جمع می‌كردند. بزرگانی مانند علی بن ابراهیم عمی (قمی) [۹]
این كلمه در كتاب روشهای تفسیری آقای عمید زنجانی عمّی ضبط شده لكن ظاهراً قمی صحیح است.
صاحب تفسیر معروف ـ فرات بن ابراهیم کوفی صاحب تفسیر فرات ـ محمد بن مسعود عیاشی صاحب تفسیر موسوم به تفسیر عیاشی كه یك جلد آن در دسترس است ـ محمد بن ابراهیم نعمانی صاحب تفسیر نعمانی.۱۰ - طبقه پنجماز زمان شیخ مفید(ره) كه مفسران به استنباط از قرآن و احادیث همت گماشتند؛ از بزرگان این طبقه می‌توان این افراد را نام برد: شیخ مفید (وفات ۴۰۹ ه. ق) صاحب كتاب البیان فی انواع علوم القرآن، ابوالقاسم مغربی معروف به وزیر صاحب كتاب خصائص القرآن ـ شیخ رشید الدین معروف به ابن شهر آشوب مؤلف اسباب النزول فی القرآن و متشابه القرآن ـ ابوالعباس اشبیلی مؤلف كتاب علوم القرآن. ۱۱ - طبقه ششمصاحبنظران مهم تفسیر در شیعه (و...) كه كتابهای اساسی را در علم تفسر نوشتند بزرگانی مانند: سید مرتضی علم الهدی (وفات ۴۳۶ ه.ق) كتابهای امالی و المحکم و المتشابه را نوشت كه تحقیقات تفسیری دارد، سید رضی مؤلف حقائق التنزیل و دقائق التأویل، شیخ الطائفه ابو جعفر طوسی(ره) (وفات ۴۶۰ ه.ق) مؤلف التبیان الجامع لکل علوم القرآن شیخ ابوالفتوح‌رازی مؤلف روض‌الجنان فی تفسیر القرآن، شیخ طبرسی(ره) (وفات ۵۴۸ ه.ق) مؤلف تفسیر ارزشمند مجمع‌البیان فی تفسیرالقرآن، قطب الدین راوندی مؤلف خلاصه التفاسیر. طبقه هفتم: دوران نهضت علمی شیعه كه در قرنهای هفتم و هشتم شكل گرفت و در قرن دهم و یازدهم به اوج خود رسید. زمینه تحولی زیربنائی در تفسیر را به وجود آورده، بعضی از مفسرین معروف این طبقه عبارتند از: ملامحسن فیض کاشانی (وفات ۱۰۹ ه.ق) مؤلف سه كتاب تفسیر صافی، تفسیر اصفی و تفسیر مصفی. ۱۲ - طبقه هشتمیا مفسران جدید شیعه كه بعضی از معروف‌ترین آنها عبارتند از: الف) شیخ محمد جواد بلاغی (وفات ۱۳۵۲ ه.ق) مؤلف كتاب آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن، كه تنها دو جلد تا آیه ۵۷ سوره نساء نوشته شده است. ب) علامه سید محمد حسین طباطبائی (وفات ۱۴۰۲ ه.ق) مؤلف كتاب ارزشمند المیزان فی تفسیر القرآن كه در بیست جلد به زبان عربی منتشر و سپس به فارسی ترجمه شد. ج) سید مصطفی خمینی(ره): مؤلف كتاب تفسیر القرآن‌الکریم كه در چهار جلد تا آیه ۴۲ سوره بقره به چاپ رسیده است. د) سید محمود طالقانی(ره)، مؤلف تفسیر پرتوی از قرآن. ه) استاد ناصر مکارم شیرازی كه به همراه جمعی از نویسندگان كتاب تفسیر نمونه و تفسیر موضوعی پیام قرآن را منتشر كرده‌اند. و) استاد شیخ جعفر سبحانی، مؤلف كتاب التفسیر الموضوعی (منشور جاوید) كه تاكنون چند جلد آن منتشر شده است. [۱۰]
بحث مذكور با تلخیص از كتاب مبانی و روشهای تفسیری قرآن تألیف استاد عمید زنجانی در ص ۴۷ تا ص ۵۵ می‌باشد.
۱۳ - عناوین مرتبططبقات مفسران اهل سنت. طبقات مفسران شیعه. ۱۴ - پانویس
۱۵ - منبعسایت اندیشه قم فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، برگرفته از مقاله «طبقات مفسران». |